Klik hier voor meer teksten van Bert Danckaert

Fotografie als vierde wand

Fotomuseum Provincie Antwerpen gaat de zomer in met een overzicht van actuele Britse fotografie. ‘Theatres of the Real’ brengt werk van acht fotografen samen die – zoals de titel doet vermoeden – het spanningsveld onderzoeken tussen theatraliteit en document. In de galerie op de benedenverdieping toont Nick Hannes ‘Red Journey’, een kleurrijk relaas van een jaar reizen door 15 voormalige Sovjetrepublieken. De centrale vraag die deze expo’s lijken op te roepen, is de wankele werkbaarheid van het onderscheid tussen geënsceneerde en gevonden fotografie.

Over het verband tussen fotografie en theater is al veel geschreven. Dat komt ongetwijfeld omdat beide disciplines een dubbelzinnige verhouding met de werkelijkheid hebben. Foto’s tonen altijd echte situaties; zelfs indien volledig geconstrueerd, kan de camera niet anders dan opnemen wat er was. Ook in het theater is er sprake van een geënsceneerde werkelijkheid. We zien acteurs van vlees en bloed die ademen en voelen terwijl ze spelen. Terwijl alles ‘echt’ is en in ‘real time’ verloopt, zijn noch de foto noch het theaterstuk de werkelijkheid zelf. Fotografie en theater zijn daarom verbonden met de ersatz; ze tonen hooguit referenties of waargebeurde constructies. Beide kunstvormen zijn leugenachtig waar en waarachtige leugens.
‘Theatres of the Real’ plaatst acht actuele fotografen in de rijke traditie van Britse documentaire fotografie met internationaal gerenommeerde vertegenwoordigers als Bill Brandt, Paul Graham of Martin Parr om er maar enkele te noemen. Toch werken de meeste fotografen in deze expo allerminst volgens strikt documentaire methodes. Zo wordt er ondermeer digitaal gemanipuleerd (Mitra Tabrizian) en gewerkt met nadrukkelijke pose en enscenering (Clare Strand en Danny Treacy). Zelfs wanneer de camera gebruikt wordt om louter de tijd en alledaagse objecten vast te leggen (zoals in de interieurs van Nigel Shafran) lijkt de fotograaf vooral bekommerd om de vraagstelling over de betekenis van de enscenering op zich. Vanaf wanneer is er sprake van het in scène zetten van een situatie? Is het richten van de camera alleen al niet het dwingen van het beeld in het podium van het fotokader? Fotografie en enscenering zijn onlosmakelijk omdat ieder fotobeeld een constructie (van het kijken) is.
Real fake
Het werk van Sarah Pickering illustreert het denken over de relatie fotobeeld/constructie het meest treffend. Pickering maakt foto’s van door politie of brandweer geënsceneerde situaties om misdrijven of branden wetenschappelijk te onderzoeken. Enscenering en werkelijkheid vallen hier letterlijk samen wat precies de kracht van dit werk bepaalt. We zien afgebrande interieurs of straten tijdens een opstand, maar de huizen zijn niet echt, de zwartgeblakerde wasmachines en de valse muren er om heen tonen overduidelijk dat dit oefen- en onderzoeksruimtes zijn. De onderwerpen van Pickerings foto’s spelen openlijk met de constructie: huizen hebben alleen een façade, verkeerslichten geen lampen. Ze dienen louter om de ruimte aan te geven zodat agenten in opleiding er zich door kunnen bewegen. De manier waarop Pickering deze plaatsen in beeld brengt, is strikt documentair. Ze gebruikt de camera als neutrale waarnemer die een overzichtelijke registratie levert, de bevreemding zit in het onderwerp, niet in de benadering. Door de foto’s op monumentale formaten te printen, wordt de constructie op haar beurt uitvergroot en krijgen de beelden een surrealistische ondertoon.
Red Journey
In de galerie op de benedenverdieping van het museum loopt ‘Red Journey’ van de jonge Antwerpse fotograaf Nick Hannes (1974). In deze klassieke reportagefotografie is er van enscenering geen sprake en toch zijn Hannes beelden minstens even theatraal als de Britse fotografie op de tweede verdieping. Hannes reisde in 2007 en 2008 een jaar lang door de voormalige Sovjetrepublieken. Het is al van 1991 geleden dat het communistische bolwerk uit elkaar viel in 15 onafhankelijke staten. Aanvankelijk was er veel hoop maar al snel werd duidelijk dat de vrije markt zijn prijs had. Het contrast tussen extreme rijkdom en bittere armoede is groot in de voormalige Sovjet-Unie. Nick Hannes ging op zoek naar sporen van het verleden die hij afweegt tegen het nu. Hier en daar duikt nog een beeld van Lenin op in het straatbeeld, de gebouwen zijn nog steeds grauw en afgeleefd. Daartussen leven en bewegen mensen, sommigen zijn te jong om een herinnering te hebben aan de communistische periode. Hannes werk leest als een roadmovie, zijn aanstekelijke nieuwsgierigheid straalt van de beelden. Net zoals Carl De Keyzer dat zo meesterlijk kan, bouwt Hannes theatrale composities op die een wereld tonen die tegelijk wel en niet bestaat. Op een van de foto’s zien we een jonge blonde vrouw die verleidelijk in de camera kijkt. Onder een jeans minirokje prijken haar lange benen. Een strak wit T-shirtje verhult amper haar welvende boezem. Op het T-shirt staat in grote letters ‘Jezus died for you’. Voor wat hoort wat. Het lijden van Christus als metafoor voor een ontspoorde samenleving. Nick Hannes plukt hieruit een bonte verzameling van kleurrijke impressies van het leven zoals het is, van mensen die overleven in het toevallige tijdvak waarin ze zijn terecht gekomen.

Bert DANCKAERT

‘Theatres of the Real’ en ‘Red Journey’ tot 13 september 2009 in Fotomuseum Provincie Antwerpen, Waalse Kaai 47, 2000 Antwerpen. Open van dinsdag tot zondag van 10 tot 18u.

Sarah Pickering,

courtesy the artist and Meessen De Clercq, Brussels