Expliciet versus ingehouden

Stephan Vanfleteren en Michel Couturier in Fotomuseum Charleroi

In het fotografiemuseum van Charleroi lopen momenteel twee heel uiteenlopende tentoonstellingen. De publiekstrekker is ongetwijfeld ‘Charleroi’ van Stephan Vanfleteren. Een heel ander project is ‘Il y a plus de feux que d’étoiles’, van de Waalse fotograaf Michel Couturier die een foto-installatie maakte met supermarktparkings als onderwerp.

De expo van Stephan Vanfleteren (1969) is de laatste in een rij van tentoonstellingen waarbij fotografen uitgenodigd werden hun camera te richten op de stad Charleroi. Sedert 2010 kwamen Bernard Plossu, Dave Anderson, Jens Olof Lasthein en Claire Chevrier al aan de beurt. Nieuw was het thema niet voor Vanfleteren. Al sinds de vroege jaren 90 werd hij door de stad aangetrokken en de somberheid en het donkere licht van de stad zijn gesneden koek voor de voormalige De Morgen fotograaf. De beelden manifesteren zich als een film noir uit de jaren 50 en de op zich al donkere stijlkenmerken van Vanfleterens werk duwen de sfeer nog wat dieper in de wonde van de stad zonder hoop. Landschappen worden afgewisseld met portretten of spontane straatsituaties. Hier en daar worden in de fabrieken nog zware metalen gesmolten maar het is duidelijk dat deze plek uitdooft. Vanop de terrils stijgt de laatste mistige warmte die de stad uitademt. Wat er zal volgen is een groot vraagteken.

Vanfleterens techniek is onberispelijk en indrukwekkend. Toch sluipt er ook een gevaar in de vele karakterkoppen, het expressieve licht en de romantische benadering. Vaak lijkt het alsof we naar een onbestaande stad kijken, een filmische constructie die baadt in effect. Veel foto’s werden gemaakt bij schemering en mist wat voor een verpletterende esthetiek zorgt maar de angel uit het statement haalt. De dramatiek van deze stad wordt dermate uitvergroot waardoor er een vanzelfsprekendheid in de beelden sluipt, hoe geniaal ze ook gecomponeerd zijn.

Onderkoeld

Zo subjectief, sfeervol en melancholisch de beelden van Stephan Vanfleteren zijn, zo onderkoeld, afstandelijk en intellectueel is de foto-installatie van Michel Couturier (1957). Het werk ‘Il y a plus de feux que d’étoiles’ bestaat uit een twintigtal grote kleurenposters, een ingelijste zwart-witfoto en twee grote zwarte inkt schilderijen op papier. De affiches zijn allemaal verticale beelden van parkings van supermarkten die in twee rijen opgesteld werden. Hier en daar verraad het landschap op de achtergrond van de foto’s een zuiders land, voor de rest zijn deze niemandslanden compleet inwisselbaar met hun uniforme beton, bizarre artefacten zoals lantaarnpalen, hefbomen of winkelwagenstallingen. Verloren gelopen vegetatie ook die even triest als absurd deze doorgangsruimtes bevolkt. Op de posters -die het formaat hebben van reclameaffiches in bushokjes- zijn onderaan teksten aangebracht. Het zijn citaten uit ‘Gesprekken met Leuco’ van de bekende Italiaanse schrijver en dichter Cesare Pavese die dit boek in 1947 publiceerde. Pavese was een links politiek activist. Zijn boeken gaan over eenzaamheid en onvrede. Hij pleegde in 1950 zelfmoord. Naast het lichaam van Pavese werd zijn dagboek gevonden met daarin zijn laatste notities: ‘Dit is allemaal weerzinwekkend. Geen woorden. Een gebaar. Ik schrijf niet meer.’ De zwaarwichtige literatuur uit het naoorlogse Italië wordt letterlijk op het heden geprojecteerd in de werken van Couturier waardoor twee tijdssegmenten overlappen. De welvaartsstaat is verworden tot inhoudsloze vermarkting: geluk schuilt in de shoppingmal. Een ondraaglijkheid die we niet eens meer beseffen, verdoofd op zoek naar onze auto op de supermarktparking.

De titel van Couturiers expo ‘Il y a plus de feux que d’étoiles’ is ook terug te vinden op één van de foto’s en verwijst naar de schipper die zich tracht te oriënteren via de sterren aan het firmament. Het vele licht van de steeds uitdijende steden verblindt echter waardoor het schip op de klippen dreigt te varen. Betekenisvolle symboliek en een existentiële noodkreet vanop het achteloze beton. Toch is de supermarktparking (en de non-plaats in het algemeen) als thema in de fotografie na 1960 een ietwat uitgehold thema geworden. Couturiers fotografische benadering is bovendien zo antivirtuoos en conceptueel dat de totaalinstallatie erg afstandelijk blijft terwijl de inhoud een nihilistische vaststelling is over de complete vervreemding tussen de mens en zijn leefruimte.

Bert DANCKAERT

‘Charleroi’ van Stephan Vanfleteren en ‘Il y a plus de feux que d’étoiles’ van Michel Couturier tot 6 december 2015 in het fotografiemuseum van Charleroi. Open di-zo van 10 tot 18u. Toegang 7/5/4 euro.

Michel Couturier, ‘Il y a plus de feux que d’étoiles’